Celem programu „Czyste Powietrze” powinna być nie tylko poprawa jakości powietrza, ale i efektywności energetycznej budynków. Niewłaściwy zakres i kolejność prac termomodernizacyjnych, nieszczelność systemu, sprawiają, że zamiast walczyć z ubóstwem energetycznym może on je zwiększać – ostrzegają eksperci Rady ds. Czystego Powietrza Konfederacji Lewiatan w raporcie „Czyste Powietrze – cele, wyzwania, rekomendacje”.
Pieniądze płyną szerokim strumieniem
Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej od 2018 roku wdraża program „Czyste Powietrze” – dopłat do wymiany źródeł ciepła w domach jednorodzinnych i (od niedawna) również działań termomodernizacyjnych. Program wielokrotnie modyfikowany, nadal wymaga gruntownego przeglądu i zmian, bo generuje poważne problemy – nadużycia, nadmierne zobowiązania finansowe bez gwarancji. Oferuje on bezprecedensowe w Polsce, w Europie, a może i na świecie, dotacje dla osób fizycznych – do 135 tys. zł. Tygodniowo napływają wnioski nawet na ok. 400 mln zł. Jego oficjalny, budżet wynosi 103 mld zł, ale tak do końca nie wiadomo skąd NFOŚiGW zamierza wziąć te pieniądze.
– Rwąca rzeka publicznych pieniędzy, która płynie w dużym tempie, niebawem się skończy, a niemal nic nie wiemy o efektywności wydatkowania tych środków. Wiadomo natomiast o coraz liczniejszych nadużyciach, wykorzystywaniu luk programu i nieuczciwych praktykach rynkowych, co sprawia, że „Czyste Powietrze” wymaga przeglądu – równie pilnego co głębokiego. Program zamiast starać się priorytetowo traktować tę czy inną grupę beneficjentów, powinien przede wszystkim skupić się na celach, czyli maksymalizacji efektów, jakie ma osiągnąć. Nowy zarząd NFOŚiGW jest świadomy wyzwań i zapowiada głęboki przegląd programu. Doceniamy to – mówi Jan Ruszkowski, ekspert Konfederacji Lewiatan.
Rekomendacje ekspertów
W raporcie eksperci postulują m.in.:
– zapewnienie efektywności energetycznej budynków, w których wymieniane są źródła ciepła
– skrupulatną weryfikację wniosków i audytów energetycznych, w szczególności w przypadku najwyższego poziomu dofinansowania, ze względu na coraz powszechniejsze nadużycia.
– uproszczenie procedur kredytowych. 20% budżetu programu ma pochodzić z banków komercyjnych w formie kredytów – wymagania proceduralne sprawiają, że tzw. „ścieżka bankowa” jest praktycznie martwa.
– zorganizowanie kompleksowej, krajowej kampanii informacyjno – edukacyjnej (nie reklamowej, jak dotychczas), zwiększenie liczby lokalnych punktów konsultacyjnych oraz prowadzenie otwartego dialogu z różnymi interesariuszami programu.
– usprawnienie i zintegrowanie systemu weryfikacji wniosków, ujednolicenie zasady we wszystkich WFOŚiGW oraz informatyzację procesów.
Ważna efektywność kosztowa
Program „Czyste Powietrze”, zamiast skupiać się na niewątpliwie ważnych kwestiach socjalnych, powinien priorytetowo traktować efektywność kosztową. Ogromne, ale jednak ograniczone środki publiczne mają przynosić maksymalny efekt. Tymczasem istniejący, górny próg dochodowy (135 tys. zł rocznie), którego zniesienie postuluje Lewiatan, bardzo ogranicza grono potencjalnych inwestorów i beneficjentów programu. Próg dochodowy wyklucza osoby bardziej świadome, zamożniejsze, którym – nawet mniejszym dofinansowaniem, również kredytowym – właśnie taki program powinien pomóc w podjęciu decyzji o termomodernizacji domu i zainwestowaniu w bezemisyjne źródła ogrzewania. Obecnie na większe dofinansowanie mogą liczyć nie bardziej ambitne, kompleksowe projekty, ale wnioskodawcy, którzy wykażą najniższe dochody. Taka konstrukcja programu rodzi liczne nadużycia.
Niezbędna kontrola
– Ponieważ skala dofinansowania w programie „Czyste Powietrze” jest bezprecedensowa – wymaga równie bezprecedensowej kontroli. Gdy w innym programie dotacyjnym na instalację PV przysłowiowy Kowalski mógł otrzymać 5 tysięcy zł, w tym może dostać 135 tys. czyli 27 razy więcej! A były osoby –teoretycznie w najtrudniejszej sytuacji finansowej – które zgłaszały się po 3 takie dotacje, na termomodernizację swoich 3 domów. Na szczęście takie praktyki już ukrócono. Żaden inny program nie oferuje tak hojnych dotacji i to –paradoksalnie – w oparciu o niedoskonałą podstawę, jaką jest zaświadczenie o dochodach właściciela domu – dodaje Jan Ruszkowski.
Raport „Czyste powietrze – cele, wyzwania, rekomendacje” wykorzystuje wiedzę z ankiet i warsztatów ze specjalistami – ekodoradcami, doradcami energetycznymi, pracującymi na co dzień „na pierwszej linii frontu” z beneficjentami programu. Powstał we współpracy ze Związkiem Producentów Materiałów dla Budownictwa.
Raport „Czyste Powietrze – cele, wyzwania, rekomendacje”
Konfederacja Lewiatan