Linia bezpośrednia – czy poprowadzi sektor elektroenergetyczny w kierunku zmian?
17 lutego 2023

Linia bezpośrednia – czy poprowadzi sektor elektroenergetyczny w kierunku zmian?

fot. Matthew Henry/Unsplash

Linia bezpośrednia to mechanizm, który polega na łączeniu odbiorców przemysłowych z wytwórcami energii elektrycznej, z pominięciem infrastruktury sieciowej. Obecnie w ustawie – Prawo energetyczne została zawarta regulacja w zakresie linii bezpośredniej, niemniej jednak jej konstrukcja uniemożliwia w praktyce budowę infrastruktury tego rodzaju, która miałaby przynieść finansową opłacalność.

Projekt regulacji dotyczącej linii bezpośredniej jest próbą implementacji Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/944 z dnia 5 czerwca 2019 r. w sprawie wspólnych zasad rynku wewnętrznego energii elektrycznej oraz zmieniającej dyrektywę 2012/27/UE. Propozycja uregulowania tej materii została zawarta w projekcie ustawy o zmianie ustawy – Prawo energetyczne oraz niektórych innych ustaw (UC74).

Dlaczego linia bezpośrednia jest ważna dla polskich przedsiębiorców? Masowe odmowy wydawania warunków przyłączenia do sieci dystrybucyjnej i przesyłowej przez operatorów systemów elektroenergetycznych dotyczące przyłączeń instalacji OZE zagrażają rozwojowi i konkurencyjności gospodarki. Im wyższa generacja energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych, tym niższa jest cena energii elektrycznej na rynku spot. Linia bezpośrednia w polskim sektorze elektroenergetycznym mogłaby więc stanowić nie tylko sposób na obniżenie opłat za energię elektryczną (co jest niezwykle istotne zwłaszcza z perspektywy przedsiębiorstw energochłonnych) i zwiększenie użycia energii elektrycznej pochodzącej ze źródeł odnawialnych, ale także remedium na problem braku przyłączeń do sieci.

Regulacja ta była przedmiotem sporu między Ministrem Klimatu i Środowiska a Ministrem Rozwoju
i Technologii, który postulował wdrożenie bardziej liberalnych i przyjaznych przedsiębiorcom przepisy.

Propozycja MKiŚ nie implementuje prawidłowo przepisów unijnych, co więcej – jest z nią niezgodna, ponieważ ogranicza ona zakres podmiotów przyłączonych do tej sieci wyłącznie do przedsiębiorstw energetycznych wykonujących działalność gospodarczą w zakresie obrotu energią elektryczną. Wbrew wymogom Dyrektywy rynkowej wprowadza nieuzasadnione i nieproporcjonalne ograniczenia wobec wytwórców i odbiorców.

Obecna wersja projektu (etap komisji prawniczej) przewiduje, że podmiot ubiegający się o budowę linii bezpośredniej (lub posiadający do niej tytuł prawny) jest zobowiązany do przekazania Prezesowi URE zgłoszenia o zamiarze wybudowania linii bezpośredniej lub dalszego korzystania z niej wraz z informacjami m.in. o maksymalnym napięciu znamionowym, schemacie elektrycznym, długości i lokalizacji linii bezpośredniej, a ponadto ekspertyzą wpływu tej linii lub urządzeń, instalacji lub sieci do niej przyłączonych na system elektroenergetyczny – ekspertyza ta musi być wydana przez podmioty spełniające wskazane w projekcie kryteria, a sam zakres ekspertyzy musi być uzgodniony z właściwym operatorem sieci elektroenergetycznej, do którego przyłączany będzie podmiot korzystający z linii bezpośredniej. Linia może zostać wpisana do wykazu linii bezpośrednich po spełnieniu wielu bardzo szczegółowych wymogów.

Ponadto, przewidziana została także konieczność uiszczania opłaty solidarnościowej przez wydzielonego odbiorcę (z wyjątkiem wydzielonego odbiorcy nieprzyłączonego do sieci elektroenergetycznej) albo przedsiębiorstwo energetyczne wykonujące działalność gospodarczą w zakresie obrotu energią elektryczną, do którego energia elektryczna dostarczana jest z jednostki linią bezpośrednią oraz do odbiorców przyłączonych do sieci, urządzeń i instalacji tego przedsiębiorstwa. Ma być ona ponoszona za energię elektryczną dostarczoną linią bezpośrednią, a wnoszona do przedsiębiorstwa wykonującego działalność gospodarczą w zakresie przesyłania lub dystrybucji energii elektrycznej do sieci którego odbiorca ten lub to przedsiębiorstwo są przyłączone. Opłata ta odpowiada udziałowi tego podmiotu w kosztach stałych za przesyłanie lub dystrybucję energii elektrycznej, w części niepokrytej innymi składnikami taryfy. Ma być ona zależna od ilości energii elektrycznej dostarczanej tą linią bezpośrednią.

Powyższe wymagania są niezwykle rygorystyczne i stanowią bariery dla rozwoju linii bezpośrednich. Ich budowa pozwoliłaby odbiorcom przemysłowym (w tym przedsiębiorstwom energochłonnym) tworzyć i bezpośrednio wykorzystywać nowe jednostki OZE, co w konsekwencji oznaczałoby obniżenie kosztów przeznaczanych na rachunki za energię elektryczną oraz niższy ślad węglowy. Mniejsza liczba inwestycji w OZE, zwłaszcza przez duże przedsiębiorstwa stanowiące ważny obszar krajowej gospodarki, może mieć dramatyczne skutki dla obecnych, jak i nowych inwestycji w Polsce.

Firmy potrzebują wykazania energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych z powodu wymogów zrównoważonej sprawozdawczości. Będzie to miało również znaczenie dla możliwości pozyskiwania finansowania dla ich działalności. Niezwykle istotne jest więc obniżanie śladu węglowego na każdym etapie produkcji z uwagi na coraz bardziej rygorystyczne regulacje unijne – im mniejszy procent zielonej energii w polskim miksie energetycznym, tym mniejsza atrakcyjność Polski jako obszaru do inwestycji na arenie międzynarodowej, co spowoduje utratę wielu potencjalnych wpływów do krajowego budżetu i obniżenie pozycji naszej gospodarki na tle innych państw Europy. Brak narzędzi do dekarbonizacji, takich jak linia bezpośrednia, jest zagrożeniem dla inwestycji w wielu sektorach przemysłu w Polsce.

Konfederacja Lewiatan monitoruje prace legislacyjne nad linią bezpośrednią, wskazując że tylko liberalne regulacje zapobiegną tym zagrożeniom.

 


Paulina Grądzik, ekspertka Konfederacji Lewiatan

Artykuł ukazał się w lutowym wydaniu Brussels Headlines, newslettera europejskiego Lewiatana

Co przyniesie nowa dyrektywa w sprawie jakości powietrza i czystszego powietrza dla Europy?
16 lutego 2023

Co przyniesie nowa dyrektywa w sprawie jakości powietrza i czystszego powietrza dla Europy?

fot. European Union, 2023

Trochę w cieniu wielkich zmian regulacyjnych na unijnym rynku energii i paliw, trwają prace nad dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie jakości powietrza i czystszego powietrza dla Europy (Ambient Air Quality Directive – AAQD).

Dyrektywa zastąpi mocno już przestarzałe regulacje, upraszczając i konsolidując przepisy w nich zawarte oraz wprowadzi nowe wymagania do obowiązującego systemu oceny i zarządzania jakością powietrza w państwach UE.

Propozycja Komisji wyznacza m.in. nowe, bardziej restrykcyjne, limity dla szeregu zanieczyszczeń powietrza, w tym pyłów zawieszonych (głównie z kominów) oraz tlenków azotu (głównie z rur wydechowych). Propozycja nie harmonizuje norm europejskich z nowymi wytycznymi WHO z września 2021 roku, ale niewątpliwie stanowi krok w tym kierunku.

A dlaczego pisze o tym Lewiatan? Jaki związek ma to z przedsiębiorcami?

Choć transpozycja AAQD nie wpłynie na przedsiębiorców bezpośrednio, to jednak przełoży się na politykę krajową, regionalną i lokalną, akty prawne i instrumenty wsparcia, a to pośrednio wpłynie też na działalność biznesu. Generalnie, AAQD będzie mocno wspierać zieloną agendę – rozwój niskoemisyjnego transportu, OZE, poprawę efektywności energetycznej i dekarbonizację ciepłownictwa/ogrzewnictwa.

  • Co zawiera, jakie zmiany i kiedy przyniesie nam AAQD?
  • Dla jakich sektorów będzie miała największe znaczenie?
  • Jakie niesie szanse, a jakie zagrożenia: dla biznesu, rządu, samorządów i społeczeństwa?

O taką analizę, odpowiedzi na ww. pytania i sesję Q&A poprosiliśmy dwoje świetnych prawników, analizujących od lat regulacje dot. jakości powietrza. Dlatego miło nam już dziś gorąco zaprosić Państwa na webinar o tym, co zmieni dyrektywa AAQD, który odbędzie się 15 marca w godz. 10:00 – 11:30.

Webinar będzie zorganizowany w ramach e-Akademii Lewiatana w partnerstwie z Radą ds. Czystego Powietrza Konfederacji Lewiatan. Będzie to wydarzenie otwarte, bezpłatne, na które zaprosimy, również spoza Lewiatana, przedstawicieli wszystkich ww. sektorów.

Bliższe informacje nt. agendy, prowadzących oraz link do formularza zgłoszeniowego będzie rozsyłany różnymi kanałami komunikacyjnymi Konfederacji Lewiatan pod koniec lutego, jednak już teraz warto zarezerwować tę datę w kalendarzu. Jeśli ktoś z Państwa chciałby już dziś zgłosić chęć uczestnictwa lub uzyskać bliższe informacje, prosimy o kontakt z Janem Ruszkowskim, Koordynatorem Rady ds. Czystego Powietrza Konfederacji Lewiatan: jruszkowski@lewiatan.org.

 


Jan Ruszkowski, ekspert Konfederacji Lewiatan

Artykuł ukazał się w lutowym wydaniu Brussels Headlines, newslettera europejskiego Lewiatana

Coraz bliżej przyjęcia dyrektywy unijnej o równości płac
28 stycznia 2023

Coraz bliżej przyjęcia dyrektywy unijnej o równości płac

fot. European Union

W związku z osiągniętym przez Parlament Europejski i Radę Unii Europejskiej porozumieniem w sprawie dyrektywy o równości i przejrzystości wynagrodzeń, możemy się spodziewać jej przyjęcia w 2023 roku.

Dyrektywa z jednej strony zobowiązuje pracodawców do większej transparentności w wynagrodzeniach, z drugiej natomiast przewiduje mechanizmy sprawozdawcze pozwalające na egzekwowanie zasady równych płac.

Pracodawcy zatrudniający co najmniej 100 pracowników będą zobowiązani do publicznego udostępniania m.in. danych o różnicach w wynagrodzeniach pracowników płci żeńskiej i męskiej. Ponadto, dyrektywa uwzględnia wymóg wskazywania początkowego poziomu wynagrodzenia lub widełek płacowych już na etapie rekrutacji.

Nie ulega wątpliwości, że należy podejmować dalsze działania na rzecz równouprawnienia stanowiącego jeden z filarów europejskiego porządku prawnego. W Polsce, mimo zagwarantowania w Kodeksie pracy równego traktowania w zakresie wynagradzania kobiet i mężczyzn, wciąż występuje luka płacowa. Według danych Eurostatu, różnica między średnimi zarobkami na godzinę brutto kobiet i mężczyzn wynosi 4,5%. Warto natomiast podkreślić, że jest to nieskorygowana luka płacowa, nieuwzględniająca wykształcenia, wieku, zakresu obowiązków pracowników. Skorygowana luka płacowa, która porównuje płace kobiet i mężczyzn na podobnych stanowiskach i o podobnych kompetencjach, jest znacznie wyższa. Zgodnie z danymi Instytutu Badań Strukturalnych, który dokonał takiego porównania, skorygowane szacunki luki płacowej w Polsce oscylują pomiędzy 14% a 24%. Taki poziom nierówności płac utrzymuje się na względnie stałym poziomie na przestrzeni ostatnich 20 lat, dodatkowo sytuacja kobiet na rynku pracy pogorszyła się podczas pandemii koronawirusa.

Konfederacja Lewiatan przygotowuje się do rozmów dotyczących wdrożenia dyrektywy na poziomie krajowym. Państwa członkowskie będą miały trzy lata na transpozycje przepisów do prawa krajowego. Warto również zwrócić uwagę na polską propozycję ustawy o luce płacowej, która ma na celu umożliwienie weryfikacji różnic płacowych w firmach oraz podjęcie działań naprawczych. Projekt ustawy, nad którym pracowaliśmy wspólnie ze Stowarzyszeniem Kongresu Kobiet, od dwóch lat jest w Sejmie.

Dyrektywa unijna stanowi pewną szansę w walce o równe płace pracowników wykonujących taką samą pracę. Jest to jednak temat bardzo złożony, którego analiza wymaga całościowego podejścia. Do zmiany potrzebne jest zrozumienie przyczyn i działania promujące model równościowy nie tylko w obrębie kultury organizacyjnej, ale również w społeczeństwie. Obok zmian legislacyjnych, konieczna jest zmiana w podejściu do obowiązków rodzinnych, gdyż luka płacowa może stanowić konsekwencję próby pogodzenia kariery z opieką nad dziećmi.

Nie ma żadnych wątpliwości, co do celów dyrektywy oraz konieczności niwelowania luki płacowej.  Wśród pracodawców pojawiają się natomiast pewne obawy, co do proponowanych instrumentów, które nakładają na firmy kolejne obciążenia administracyjne. Nałożenie na firmy zbyt rozbudowanych dodatkowych obowiązków nie prowadzi do walki z negatywnymi zjawiskami stanowiącymi bariery, na które napotykają kobiety na swoich ścieżkach kariery jak m.in. stereotypy płciowe.

Z drugiej strony należy się liczyć z tym, że dyrektywa jest w stanie zapobiec powstawaniu luk płacowych w obrębie jednego podmiotu. Nie rozwiąże to natomiast problemu niskich zarobków w poszczególnych branżach, w których większość zatrudnionych stanowią kobiety – np. edukacja. Nadreprezentacja kobiet przede wszystkim w zawodach cechujących się niskimi płacami oraz ich mniejszy udział na stanowiskach kierowniczych przekłada się na niższe zarobki i co za tym idzie również świadczenia emerytalne w przyszłości. Zmiana mentalności i zwiększenie świadomości na temat nierówności płci są potrzebne również w innych obszarach wykraczających poza rynek pracy. Mówiąc natomiast o wdrożeniu dyrektywy na poziomie krajowym, prawdziwym wyzwaniem dla państw członkowskich będzie znalezienie adekwatnych rozwiązań odpowiadających realiom krajowego rynku pracy, które będą uwzględniać zarówno interesy pracowników, jak i pracodawców.


Nadia Kurtieva, ekspertka Lewiatana

Artykuł dla styczniowego wydania Brussels Headlines – europejskiego biuletynu Lewiatana

Inicjatywy UE w sprawie podatków – spotkanie z dyrektorem DG Taxud
16 listopada 2022

Inicjatywy UE w sprawie podatków – spotkanie z dyrektorem DG Taxud

Członkowie Rady Podatkowej Konfederacji Lewiatan spotkali się z Benjaminem Angelem, dyrektorem w DG Taxud w Komisji Europejskiej, odpowiedzialnym za podatki bezpośrednie. Głównym tematem spotkania były opublikowane przez KE propozycje projektów dwóch dyrektyw istotnych z punktu widzenia międzynarodowego prawa podatkowego.

Przepisy wdrażające obie Dyrektywy powinny zostać przyjęte do lipca 2023 roku przez państwa członkowskie UE i zacząć obowiązywać od 1 stycznia 2024 roku. Wymaga to jednak jednomyślności.

Dyrektywa w zakresie tzw. podatku minimalnego dla dużych grup kapitałowych – Pillar II

Propozycja Dyrektywy w zakresie tzw. podatku minimalnego dla dużych grup kapitałowych tzw. Pillar II opracowanego przez OECD jest jednym z  pakietów zmian w prawie podatkowym (Global Anti-Base Erosion Rules), który wprowadza rozwiązania zwiększające efektywne opodatkowanie największych grup kapitałowych osiągających zyski w różnych jurysdykcjach podatkowych w związku z globalizacją i rozpowszechnieniem digital economy.

Proponowane zmiany obejmują zasady relokowania części skonsolidowanego zysku, umożliwiając jego opodatkowanie w państwie, w którym realizowana jest sprzedaż albo świadczone są usługi (Pillar I) oraz wprowadzenie globalnego minimalnego podatku w stawce 15% (Pillar II).

Dyrektywa przeciw wykorzystywaniu spółek bez substratu majątkowo-osobowego – Unshell

Propozycja Dyrektywy w zakresie zapobiegania wykorzystywaniu spółek nieposiadających wystarczającego substratu majątkowo-osobowego (nazywaną przez Komisję dyrektywą „Unshell”, bywa też określana jako ATAD 3). Celem Dyrektywy jest zmniejszenie luki podatkowej spowodowanej wykorzystywaniem tzw. spółek fasadowych (tzw. shell entities). Dyrektywa jest kontynuacją działań uszczelniających system podatkowy Unii Europejskiej.

Dyrektywa może wpłynąć na struktury międzynarodowych grup kapitałowych, w których funkcjonują spółki holdingowe, finansowe czy spółki specjalnego przeznaczenia, które prowadzą działalność transgraniczną, a większość ich przychodów stanowią tzw. przychody pasywne (np. dywidendy, odsetki czy dochody z nieruchomości). Przepisy będą dotyczyć wszystkich podmiotów będących rezydentami podatkowymi w państwach członkowskich UE, kwalifikujących się do uzyskania certyfikatu rezydencji. Na podmioty, które spełnią warunki przewidziane w Dyrektywie, nałożone zostaną dodatkowe obowiązki sprawozdawcze oraz – w określonych przypadkach – realne konsekwencje podatkowe.

 

Wprowadzenie podatku minimalnego

Dyrektor DG TAXUD Benjamin Angele podkreślił, że  kwestia wprowadzenia podatku minimalnego jest aktualna mimo trwających wciąż negocjacji i rozmów z krajami członkowskimi co do pakietu implementacyjnego. – Należy zatem spodziewać się, że 1 stycznia 2024 r. to faktyczny start ich obowiązywania w państwa członkowskich. Jest zatem jeszcze trochę  czasu, aby biznes odpowiednio przygotował się do wdrożenia zmian – mówił.

Podejście Stanów Zjednoczonych do Pillar 1 ulegało znaczącym zmianom, nie można więc wykluczyć, że prezentowana obecnie propozycja również zostanie w przyszłości zmodyfikowana. Pozycja Stanów Zjednoczonych jest natomiast kluczowa dla osiągnięcia porozumienia – większość przedsiębiorstw cyfrowych, w które uderza Pillar 1. Pomimo trudności z opracowaniem jednego, wspólnego systemu, temat znajduje się wysoko na agendzie debaty międzynarodowej i nic nie wskazuje, aby zrezygnowano z pomysłu opodatkowania gospodarki cyfrowej na poziomie globalnym od 2024 roku.

Ulga na redukcję obciążenia kapitałem własnym

Ulga na redukcję obciążenia kapitałem własnym, czyli DEBR – to kolejny projekt dyrektywy ogłoszony w maju 2022 r., aby pomóc przedsiębiorstwom w uzyskaniu dostępu do potrzebnego im finansowania i zwiększeniu odporności. Środek ten wesprze przedsiębiorstwa poprzez wprowadzenie ulgi, która zapewni kapitałowi takie samo traktowanie podatkowe jak zadłużenie.

Propozycja przewiduje, że zwiększenie kapitału własnego podatnika z roku na rok podatkowy będzie podlegało odliczeniu od jego podstawy opodatkowania, podobnie jak ma to miejsce w przypadku długu. Trwają jeszcze prace nad zapisami dyrektywy i możliwe, że ostatecznie przepisy będą bardziej przychylne od zaproponowanych w projekcie.

Plan DG Taxud na 2023 r. i kolejne lata:

  1. propozycje uproszczenia przepisów podatkowych dotyczących transfer pricing,
  2. przyśpieszenie procesu zwrotu nadpłaconego WHT,
  3. dyskusja nt. koncepcji/ propozycji przeciwdziałania agresywnemu planowaniu w podatkach.

W ocenie dyrektora GD Taxud procedury zwrotu podatku u źródła w przypadku płatności transgranicznych okazały się długotrwałe, wymagające dużych zasobów i kosztowne zarówno dla inwestorów, jak i administracji podatkowych, ponieważ administracje podatkowe mają trudności z oceną uprawnień do obniżonych stawek podatku u źródła. Co więcej, procedury te były czasami nadużywane w niektórych państwach członkowskich UE.

Inicjatywa dotycząca podatku u źródła ma na celu dostarczenie państwom członkowskim informacji potrzebnych do zapobiegania nadużyciom podatkowym w zakresie podatków u źródła, a jednocześnie umożliwienie szybszego i skuteczniejszego zwrotu podatku u źródła lub procedur ulg dla inwestorów, administracji podatkowych i pośredników finansowych.

Ponadto Komisja Europejska nadal będzie podejmować inicjatywy służące zapewnieniu sprawiedliwego i uczciwego opodatkowania, w szczególności w odniesieniu do firm korzystających z agresywnego planowania podatkowego. W kolejnych latach będą przedstawiane do dyskusji kolejne propozycje rozwiązań służących przeciwdziałaniu optymalizacji podatkowej.

Przedstawiciel Komisji Europejskiej pozostaje otwarty na dialog z biznesem przy tworzeniu tak ważnych i trudnych regulacji dla funkcjonowania firm. Spotkanie odbyło się 16 listopada w siedzibie Konfederacji Lewiatan.

Krajowy system cyberbezpieczeństwa rodzi się w bólach
26 października 2022

Krajowy system cyberbezpieczeństwa rodzi się w bólach

Należy rozważyć, czy nie zaniechać dalszych prac nad nową wersją projektu ustawy o krajowym systemie cyberbezpieczeństwa w związku z planowanym wejściem w życie unijnej dyrektywy (NIS2), która ma wzmocnić cyberbezpieczeństwo w UE – uważa Konfederacja Lewiatan.

Nowa unijna dyrektywa stanie się obowiązującym prawem w ciągu najbliższych tygodni lub miesięcy. W konsekwencji już w styczniu 2023 r. można spodziewać się, że stara dyrektywa zostanie uchylona, a państwa członkowskie będą mieć 21 miesięcy na implementację nie tylko nowej dyrektywy, ale także przeanalizowanie, czy krajowe ustawodawstwo zachowuje aktualność. Natomiast Polska, przy zachowaniu obecnego kursu legislacyjnego, będzie w dalszym ciągu na etapie implementowania starych przepisów: rozporządzenia PE i Rady 2019/881 (Akt o Cyberbezpieczeństwie) i dyrektywy PE i Rady (UE) 2018/1972 („EKŁE”). Dlatego warto zastanowić się, czy nie zaniechać w tej chwili dalszych prac nad ustawą o krajowym systemie cyberbezpieczeństwa.

Premier Czech zdecydował niedawno o konieczności zakończenia prac nad projektem legislacyjnym niezgodnym z nową dyrektywą unijną NIS2 i zobowiązał dyrektora Krajowego Biura Cyberbezpieczeństwa do przedłożenia nowych przepisów w maju 2023 roku.

– Z najnowszej wersji projektu ustawy zostało usuniętych kilka niekorzystnych rozwiązań, np. rygor natychmiastowej wykonalności dla decyzji o uznaniu dostawcy za dostawcę wysokie ryzyka czy powołanie spółki Polskie 5G. Apelowaliśmy o to od dawna – mówi dr Aleksandra Musielak, dyrektorka departamentu rynku cyfrowego Konfederacji Lewiatan.

Niektóre przepisy budzą jednak nadal wątpliwości, jeśli chodzi o ich wpływ na konkurencyjny rynek telekomunikacyjny i cyberbezpieczeństwo.

– Chodzi na przykład o nieproporcjonalne uprzywilejowanie operatora strategicznej sieci bezpieczeństwa i możliwość prowadzenia przez niego działalności komercyjnej. Mógłby on świadczyć  usługi z zakresu cyberbezpieczeństwa, inne niż związane z obronnością czy bezpieczeństwem państwa, a także usługi telekomunikacyjne. Wątpliwości budzi również preferencyjny dostęp do infrastruktury i nieruchomości mogący stanowić pomoc publiczną. Ważne jest także utrzymanie równej dla wszystkich procedury uznania dostawcy za dostawcę wysokiego ryzyka  – dodaje dr Aleksandra Musielak.

Konfederacja Lewiatan

 

Nad ustawą o dostępności produktów i usług trzeba jeszcze popracować
11 maja 2022

Nad ustawą o dostępności produktów i usług trzeba jeszcze popracować

Trwają prace nad ustawą o dostępności niektórych produktów i usług, wdrażającą w Polsce unijną dyrektywę o dostępności (EAA).

Konfederacja Lewiatan proponuje m.in. doprecyzowanie wielu przepisów, wyłączenie przedsiębiorców telekomunikacyjnych spod obowiązków ustawy oraz przeprowadzenie konferencji uzgodnieniowej ze względu na złożoność nowych regulacji.

Europejska dyrektywa (EAA) o dostępności  znacznie rozszerza wymogi dostępności produktów i usług oferowanych w Unii Europejskiej. Reguluje oferty sektora prywatnego oraz ma zastosowanie do zamówień publicznych na produkty i usługi przez siebie objęte. Weszła w życie 27 czerwca 2019 roku. Państwa mają czas do 28 czerwca 2022 rok na jej implementację. Obecnie procedowana ustawa  o dostępności niektórych produktów i usług ma poprawić sytuację m.in. 4,7 mln osób z niepełnosprawnościami oraz 9,7 mln osób starszych.  Obowiązki stosowania wymogów dostępności będą dotyczyły tych firm, które oferują produkty lub usługi wymienione w dyrektywie. Chodzi o takie produkty i usługi jak: sprzęt komputerowy, smartfony, bankomaty, terminale płatnicze, usługi handlu elektronicznego, bankowości detalicznej, informacji cyfrowej w transporcie pasażerskim.

– Dostosowanie się biznesu do nowych wymogów będzie procesem długotrwałym, wymagającym nie tylko zmiany stosowanych obecnie funkcjonalności i usług, ale także nowego trybu pracy nad ich tworzeniem. Aby zmniejszyć obciążenia administracyjne i przyspieszyć nieformalne rozstrzyganie obaw konsumentów, powinniśmy ich zachęcać do bezpośredniego kontaktu z firmami w pierwszej instancji w celu rozstrzygania sporów przed złożeniem skargi do organów administracyjnych lub sądów. Proponujemy wyłączenie przedsiębiorców telekomunikacyjnych spod obowiązków ustawy ponieważ mają oni własne regulacje, które spełniają wymogi dla osób z niepełnosprawnościami – mówi dr Aleksandra Musielak, dyrektorka departamentu rynku cyfrowego Konfederacji Lewiatan.

Branża telekomunikacyjna ma wewnętrzne regulacje dotyczące spełniania wymogów dla osób z niepełnosprawnościami. Chodzi o Prawo telekomunikacyjne oraz Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących świadczenia udogodnień dla osób niepełnosprawnych przez dostawców publicznie dostępnych usług telefonicznych.

Lewiatan wskazuje też, że sektor telekomunikacyjny posiada  dedykowane przepisy dotyczące postępowania reklamacyjnego. Zostaną one jeszcze rozbudowane w ramach implementacji dyrektywy EKŁE w ustawie Prawo komunikacji elektronicznej oraz akcie wykonawczym do tej ustawy.

Konfederacja Lewiatan

Dyrektywa Omnibus. Przedsiębiorcy proponują   zmiany dotyczące stosowania obniżki cen
27 kwietnia 2022

Dyrektywa Omnibus. Przedsiębiorcy proponują zmiany dotyczące stosowania obniżki cen

fot. Markus Spiske / Unsplash

Przepisy zawarte w projekcie ustawy o prawach konsumenta nie mogą obejmować usług a jedynie towary. Nie mogą też dotyczyć obniżek wszystkich cen. Zaś vacatio legis powinno wynosić co najmniej 6 miesięcy – podkreśla Konfederacja Lewiatan.

Nowelizacja ustawy ma wyeliminować sztuczne zawyżanie cen towarów czy usług tuż przed zastosowaniem obniżek. Nieprzestrzeganie nowych regulacji będzie mogło narazić sprzedawcę na karę pieniężną w wysokości do 20 tys. zł.

Konfederacja Lewiatan zwraca uwagę na niespójność w zakresie implementacji art. 2 ust. 1 dyrektywy Omnibus z projektem nowelizacji ustawy o prawach konsumenta.  Dyrektywa posługuje się pojęciem „ogłoszenia o obniżce ceny”, które zostało pominięte na obecnym etapie prac legislacyjnych. Projekt nowelizacji ustawy o cenach wprowadza przepis, który zamiast „ogłoszenia” stosuje „każdy przypadek obniżenia ceny”, co wydaje się zmieniać istotę i cel przepisu z dyrektywy. Tymczasem przepisy dyrektywy stosuje się tylko w odniesieniu do ogłoszonych obniżek, a zatem nie do wszystkich. W razie braku ogłoszenia o obniżce ceny, mimo jej faktycznego obniżenia, wymóg podania wcześniejszej ceny nie ma zastosowania.

– Uważamy, że zmiany wynikające z implementacji dyrektywy Omnibus nie powinny obejmować usług, a jedynie towary. Wejście w życie nowych przepisów od 28 maja  jest nierealne. Tym bardziej, że prace legislacyjne są dopiero na wczesnym etapie. Dlatego proponujemy, aby vacatio legis wynosiło co najmniej 6 miesięcy – mówi dr Aleksandra Musielak, dyrektorka departamentu rynku cyfrowego Konfederacji Lewiatan.

Przedsiębiorcy nie będą w stanie w tak krótkim okresie przygotować się na proponowane regulacje, szczególnie, że tzw. najniższa cena jest jedynie elementem w całym kalejdoskopie zmian, związanych zarówno z dyrektywą Omnibus, jak i implementacją tzw. dyrektywy DCD oraz dyrektywy SGD. Same zmiany związane z wdrożeniem mechanizmu, który pilnował będzie obniżek cen, wymaga prac informatycznych, jak i organizacyjnych. Jednocześnie jest czasochłonny i kosztowny. Stąd z przyczyn czysto obiektywnych, ograniczonych możliwościami technicznymi, nie będzie możliwe wdrożenie wszystkich niezbędnych zmian.

Konfederacja Lewiatan ma również zastrzeżenia do projektu rozporządzenia Ministra Rozwoju i Technologii w sprawie uwidaczniania cen towarów i usług, które  w bardzo uciążliwy sposób nakłada na sklepy, w szczególności stacjonarne, realizację obowiązku informacyjnego o obniżonej cenie.

Dodawanie informacji o obniżonej cenie na pojedynczych „cenówkach” jest nieracjonalne do wdrożenia przez przedsiębiorców (nieekonomiczne – koszty druku naklejek/etykiet, bardzo czasochłonne obciążające pracowników sklepów, nieczytelne dla konsumentów, klient na etykiecie nie będzie w stanie odczytać prawidłowej ceny). Sklepy stacjonarne borykają się z ograniczeniami technicznymi i kosztowymi (zwłaszcza po pandemii), które powodują, że prezentować najniższe ceny (z ostatnich 30 dni przed promocją) mogą w większości przypadków tylko centralnie w sklepie (a nie na pojedynczym produkcie). Inna wykładnia przepisu prowadzi do wniosku, iż pracownicy sklepu co chwila musieliby przeklejać ceny na kilkudziesięciu tysiącach produktów. Rozporządzenie nie określa również w sposób precyzyjny, jak taka prezentacja cen miałaby wyglądać w przypadku sprzedaży internetowej.

Konfederacja Lewiatan

 

 

 

Dyrektywa CSDD – zapowiedź dużych zmian w funkcjonowaniu firm
22 kwietnia 2022

Dyrektywa CSDD – zapowiedź dużych zmian w funkcjonowaniu firm

fot. John O'Nolan / Unsplash

23 lutego Komisja Europejska przyjęła projekt dyrektywy w sprawie należytej staranności przedsiębiorstw w obszarze zrównoważonego rozwoju (CSDD). Celem projektu jest wspieranie zrównoważonego i odpowiedzialnego postępowania przedsiębiorstw w globalnych łańcuchach wartości.

Ma to się odbywać poprzez identyfikowanie negatywnego wpływu ich działalności w zakresie praw człowieka i ochrony środowiska oraz zapobieganie, eliminowanie, łagodzenie i rozliczanie ewentualnych skutków w ramach własnej działalności, działalności spółek zależnych i ich łańcuchów wartości. Rada ds. Kontroli Regulacyjnej UE dwukrotnie odrzuciła poprzednie propozycje KE. BusinessEurope zgłasza sporo zastrzeżeń do obecnego kształtu dyrektywy.

Cel dyrektywy CSDD

W zamyśle legislatora, nowe przepisy zapewnią przedsiębiorstwom pewność prawa i równe warunki działania na jednolitym rynku, a konsumentom – pewność, że kupowane produkty nie są wytwarzane z wykorzystaniem pracy przymusowej lub w sposób szkodzący środowisku. Dla przykładu, pracownicy muszą mieć zapewnione bezpieczne i zdrowe warunki pracy. Wiele państw członkowskich wprowadziło już krajowe przepisy dotyczące należytej staranności, co prowadzi do fragmentacji unijnego rynku wewnętrznego. Omawiana propozycja ma te przepisy ujednolicić.

Przedsiębiorstwa i sektory objęte dyrektywą

Komisja proponuje objęcie dyrektywą: 1. Wszystkie przedsiębiorstwa unijne z ograniczoną odpowiedzialnością, o znaczącym rozmiarze i mocy gospodarczej (zatrudniające powyżej 500 pracowników i o globalnych obrotach netto powyżej 150 mln euro). 2. Inne przedsiębiorstwa z ograniczoną odpowiedzialnością w zdefiniowanych sektorach o dużym oddziaływaniu, które nie spełniają kryteriów grupy pierwszej, ale zatrudniają powyżej 250 pracowników oraz mają globalne obroty netto przekraczające 40 mln euro. W przypadku tych przedsiębiorstw przepisy zaczną być stosowane 2 lata później niż wobec przedsiębiorstw z grupy 1. Trzecią grupę stanowią przedsiębiorstwa spoza UE, działające na jej terytorium, o obrocie wygenerowanym w UE odpowiadającym progom dla grupy 1 i 2. Małe i średnie przedsiębiorstwa (MŚP) nie są bezpośrednio objęte zakresem wniosku, ale nowe przepisy będą miały znaczący wpływ na ich funkcjonowanie.

Nowe obowiązki podmiotów objętych dyrektywą

Do nowych obowiązków firm będą należały, m. in.:

  • uwzględnienie w swojej polityce zasady należytej staranności,
  • określenie faktycznych i potencjalnych negatywnych czynników oddziałujących na prawa człowieka i środowisko,
  • zapobieganie potencjalnym skutkom lub ich łagodzenie,
  • eliminowanie lub minimalizowanie faktycznych skutków,
  • stworzenie i utrzymywanie procedury skarg,
  • monitorowanie skuteczności polityki i środków w zakresie należytej staranności,
  • publiczne informowanie o należytej staranności.

Ponadto, od przedsiębiorstw z grupy 1 wymagane ma być przyjęcie planu zapewniającego zgodność ich strategii biznesowej z ograniczeniem skutków globalnego ocieplenia do 1,5 °C, zgodnie z porozumieniem paryskim. Plan ten powinien określać, na podstawie dostępnych dla firmy informacji, zakres, w jakim zmiana klimatu stanowi ryzyko lub wywiera wpływ na działalność firmy.

Krajowe organy administracyjne wyznaczone przez państwa członkowskie będą odpowiedzialne za egzekwowanie nowych przepisów. Propozycja dyrektywy wprowadza pojęcie organów nadzorczych o daleko idących kompetencjach. Sugeruje się, aby czerpać inspirację z Krajowych Punktów Kontaktowych (KPK) wprowadzonych przez ramy OECD. Będą one mogły nakładać kary, a ofiary będą miały możliwość wytoczenia powództwa o odszkodowanie za szkody, których można było uniknąć dzięki podjęciu odpowiednich środków należytej staranności. W propozycji KE przewidziano również nowe obowiązki dyrektorów spółek, polegające na tworzeniu zasad należytej staranności, nadzorowaniu ich wdrażania oraz włączeniu ich do strategii korporacyjnej.

Nowa propozycja wprowadza także dodatkowe środki wsparcia przedsiębiorstw, które mogą pośrednio odczuć skutki regulacji. Obejmują one tworzenie stron internetowych, platform lub portali oraz potencjalne wsparcie finansowe dla MŚP.

Stan prac

Prezydencja francuska, wspólnie z Komisją, zorganizowała kilka spotkań grup roboczych i w najbliższym czasie spodziewane są kolejne. Państwa członkowskie podniosły pytania dotyczące m.in. podstawy prawnej dyrektywy (art. 50 i 114 TFUE), pojęcia nawiązanych relacji biznesowych, a także elementów ładu korporacyjnego. Zarówno z KE, jak i Parlamentu Europejskiego, dochodzą głosy, że obecna propozycja jest zbyt mało ambitna i należy to zmienić w trakcie procesu legislacyjnego. Stanowiska państw członkowskich na razie nie są znane.

Reakcja BusinessEurope

BusinessEurope oraz federacje członkowskie są bardzo aktywne w tym procesie. Lobbing federacji z krajów zachodnich rozpoczął się na długo przed publikacją propozycji dyrektywy. Niestety, firmy z naszego regionu pozostają bierne.

Według pierwszej oceny BusinessEurope, propozycja w obecnym kształcie pozostawia zbyt duże pole do interpretacji przez państwa członkowskie, co może ostatecznie doprowadzić do pogłębienia fragmentacji przepisów, podważając w ten sposób jeden z głównych celów tej inicjatywy. Jeżeli chcemy, aby europejskie przedsiębiorstwa pozostały konkurencyjne na arenie globalnej, a jednocześnie skuteczne promowały zrównoważony rozwój i prawa człowieka, ramy muszą być bardziej zharmonizowane, zarówno w państwach członkowskich, ale także w odniesieniu do państw trzecich. Ponadto, wniosek Komisji zawiera wiele złożonej, niejasnej i do pewnego stopnia nowej terminologii w porównaniu z istniejącymi międzynarodowymi ramami i wytycznymi (ONZ/OECD).  Pewność prawa, jasno określone obowiązki i oczekiwania prawne są niezbędne dla powodzenia tej inicjatywy. Dodatkowo, należy pamiętać o jednym ze zobowiązań obecnej KE – dążenia do lepszego stanowienia prawa. Warto zauważyć, że Rada ds. Kontroli Regulacyjnej Komisji dwukrotnie wskazała na poważne uchybienia w ocenie skutków, które nie zostały odpowiednio rozwiązane w momencie publikacji propozycji dyrektywy CSDD.


Kinga Grafa, dyrektorka Przedstawicielstwa Konfederacji Lewiatan w Brukseli

Artykuł dla kwietniowego wydania newslettera Brussels Headlines

Dyrektywa o zwalczaniu przemocy wobec kobiet w UE – najwyższy czas
22 kwietnia 2022

Dyrektywa o zwalczaniu przemocy wobec kobiet w UE – najwyższy czas

fot. Joonas Sild / Unsplash

Święto kobiet to za mało! Obecnie żaden z istniejących aktów prawnych UE nie odnosi się w sposób kompleksowy do przemocy wobec kobiet ani przemocy domowej, a tym bardziej do cyberprzemocy.

Dlatego EKES z uznaniem wita inicjatywę KE i pracuje nad opinią (SOC/726) dotyczącą projektu dyrektywy PE i Rady o skutecznym zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej w całej UE, która ma ustalić środki dotyczące  kryminalizacji odpowiednich przestępstw i karania za nie, ochrony ofiar i dostępu do wymiaru sprawiedliwości, wsparcia dla ofiar, zapobiegania przemocy wobec kobiet, koordynacji i współpracy. Punktem odniesienia dla dyrektywy jest Konwencja Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej („Konwencja Stambulska”)[1] z 2014 r. , a dyrektywa służy osiągnięciu celów konwencji w ramach kompetencji UE przez uzupełnienie istniejącego dorobku prawnego UE i przepisów krajowych państw członkowskich w dziedzinach objętych konwencją.

Dyrektywa będzie pierwszym aktem dotyczącym konkretnie tego rodzaju przemocy. Lista możliwych przestępstw jest długa: przemoc seksualna, w tym zgwałcenie, okaleczanie żeńskich narządów płciowych, przymusowe małżeństwo, przymusowa aborcja lub sterylizacja, handel ludźmi w celu wykorzystywania seksualnego, uporczywe nękanie, molestowanie seksualne, kobietobójstwo, nawoływanie do nienawiści i przestępstw ze względu na płeć oraz różne formy przemocy w sieci („cyberprzemocy”), w tym udostępnianie treści intymnych bez zgody lub manipulowanie nimi, cyberstalking i cybernękanie.

To efekt strukturalnej dyskryminacji kobiet. Z kolei przemoc domowa w nieproporcjonalnie dużym stopniu dotyka kobiety. Występuje bez względu na biologiczne lub prawne więzi rodzinne (między partnerami, między innymi członkami rodziny, między rodzicami a dziećmi), ze względu na leżące u ich podstaw wzorce przymusu, władzy lub kontroli. Przemoc domowa może dotyczyć wszystkich ludzi, w tym mężczyzn, osób młodszych lub starszych, dzieci i osób LGBTIQ[2]. Przemoc wobec kobiet i przemoc domowa to kwestie prawa karnego, naruszenia praw człowieka i formy dyskryminacji. Szacuje się, że dotyka jedną trzecią kobiet w UE.

W 2014 r. co dziesiąta kobieta zgłosiła, że padła ofiarą przemocy seksualnej, a co dwudziestą zgwałcono. 20 proc. kobiet doświadczyła przemocy domowej[3]. W 2020 r. co druga młoda kobieta doświadczyła cyberprzemocy ze względu na płeć, w szczególności cyberprzemocy seksualnej. Kobiety są celem ataków ze strony brutalnych prawicowych ugrupowań ekstremistycznych i grup terrorystycznych, na przykład tak zwany ruch „inceli”, tj. żyjących w mimowolnym celibacie (ang. involuntarily celibate), podżega do przemocy wobec kobiet w internecie i przedstawia taką przemoc jako czyny heroiczne. Cyberprzemoc dotyka kobiety aktywne w życiu publicznym, co może skutkować uciszaniem kobiet, utrudnianiem ich uczestniczenia w życiu społecznym i politycznym.

Kobiety doświadczają również przemocy w miejscu pracy: około jedna trzecia kobiet w UE, które doświadczyły molestowania seksualnego, spotkała się z nim w pracy. W strategii na rzecz równouprawnienia płci na lata 2020–2025[4] zapowiedziano środki UE mające na celu zapobieganie tym formom przemocy, ochronę ofiar, ściganie przestępców oraz wdrażanie powiązanych kompleksowych i skoordynowanych polityk. Podobnie w planie działania na rzecz Europejskiego filaru praw socjalnych potwierdzono zobowiązanie do zwalczania przemocy ze względu na płeć i zaproponowano w stosowne przepisy.

EKES przygotowuje też opinię z inicjatwy własnej na temat „Równości płci”, która będzie się odnosiła do innych kluczowych kwestii: równości płac, parytetów płci w reprezentacjach politycznych, w strukturach zarządczych, do tzw. kwot.

[1]              Konwencja Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej (Seria Traktatów Rady Europy nr 210), COM(2016) 111.
[2]              Lesbijki, geje, osoby biseksualne, transpłciowe, interseksualne i queer.
[3]              Agencja Praw Podstawowych Unii Europejskiej (FRA), Violence against women: an EU-wide survey. Main results report [Przemoc wobec kobiet. Badanie na poziomie Unii Europejskiej. Sprawozdanie podsumowujące najważniejsze wyniki], 2014. Badanie FRA dotyczące przemocy wobec kobiet przeprowadzono na podstawie wywiadów bezpośrednich z 42 tys. kobiet z całej UE. Jest to najbardziej kompleksowe na całym świecie badanie na temat doświadczeń kobiet związanych z przemocą.
[4]              COM(2020) 152 final.


Lech Pilawski, doradca Zarządu Konfederacji Lewiatan, członek EKES

Artykuł dla kwietniowego wydania Brussels Headlines

Przedsiębiorcy muszą zapewnić dostępność produktów i usług
20 kwietnia 2022

Przedsiębiorcy muszą zapewnić dostępność produktów i usług

Trwają prace nad ustawą wdrażającą w Polsce unijną dyrektywę o dostępności (EAA). Tym razem przepisy będą obowiązywać także podmioty prywatne.

Przedsiębiorstwa, aby dobrze dostosować się do nadchodzących zmian już teraz powinny rozpocząć odpowiednie przygotowania, m.in. korzystając z finansowanych ze środków UE szkoleń i doradztwa – uważa Konfederacja Lewiatan.

Obecnie procedowana ustawa o dostępności ma poprawić sytuację m.in. 4,7 mln osób z niepełnosprawnościami oraz 9,7 mln osób starszych. 

Celem dyrektywy EAA jest stworzenie jednolitego i nowoczesnego zestawu zasad dostępności produktów i usług. Jej wdrożenie we wszystkich państwach UE zagwarantuje jasność wymogów dla firm działających na rynku unijnym oraz dostępność dla konsumentów.

EAA ma wspierać usuwanie istniejących przeszkód w dostępie do najpowszechniejszych produktów i usług. Obowiązki stosowania wymogów dostępności będą dotyczyły tych firm, które oferują produkty lub usługi wymienione w dyrektywie. Chodzi o takie produkty i usługi jak: sprzęt komputerowy, smartfony, bankomaty, terminale płatnicze, usługi handlu elektronicznego, bankowości detalicznej, informacji cyfrowej w transporcie pasażerskim.

Z dostępności najczęściej korzystają osoby ze szczególnymi potrzebami. To warunek ich pełnego uczestnictwa w życiu społecznym, zawodowym czy gospodarczym. Obecnie procedowana jest ustawa o dostępności, której przepisy zgodnie z OSR będą dotyczyć m.in. 321 153 podmiotów gospodarczych świadczących działalność w następujących obszarach:

  •  systemy sprzętu komputerowego wraz z systemami operacyjnymi do nich,
  • terminale płatnicze (zarówno urządzenia, jak i oprogramowanie),
  • interaktywne terminale samoobsługowe,
  • konsumenckie urządzenia wykorzystywane w dostępie do usług łączności elektronicznej,
  • konsumenckie urządzenia do korzystania z audiowizualnych usług medialnych,
  • czytniki książek elektronicznych,
  • usługi łączności elektronicznej, w tym zgłoszenia alarmowe,
  • usługi dostępu do audiowizualnych usług medialnych,
  • usługi cyfrowe towarzyszące transportowi pasażerskiemu (transport lotniczy, autobusowy, kolejowy, wodny),
  • usługi bankowości detalicznej,
  • e-książki i ich oprogramowanie,
  • handel elektroniczny.

Polskie firmy powinny już przygotowywać się do nowych przepisów i zmiany form działania. Polecam wykorzystanie szans i dostępnych materiałów, które pomogą w dostosowaniu się do nadchodzących zmian w prawie w kontekście zapewnienia dostępności – komentuje Małgorzata Lelińska, dyrektorka departamentu funduszy unijnych i edukacji cyfrowej w Konfederacji Lewiatan.

Jednym z nich jest materiał informacyjny pt. „Katalog przykładów zastosowania standardów dostępności” przygotowany na zlecenie Ministerstwa Funduszy i Polityki Regionalnej. Można w nim znaleźć przykłady zastosowania standardów wraz z opisami i ilustracjami, w odniesieniu do obiektów użyteczności publicznej, zabytków, infrastruktury turystycznej, terenów wypoczynkowych, taboru i infrastruktury transportu publicznego, czy oświetlenia, a nawet usług cyfrowych. Materiał można znaleźć na stronie internetowej Programu Dostępność Plus.

Firmy mogą także skorzystać ze szkoleń i doradztwa związanych z wykorzystaniem technologii asystujących i kompensacyjnych oraz uniwersalnego projektowania w celu komercjalizacji produktów i usług dla osób o szczególnych potrzebach. – Na przedsiębiorców czekają jeszcze usługi rozwojowe o wartości ponad 27 mln zł w projektach realizowanych przez operatorów. Co ważne, koszt szkoleń i doradztwa jest w 100% pokrywany ze środków UE, a z usług tych mogą korzystać także duże firmy – dodaje Małgorzata Lelińska.

Więcej informacji dostępnych jest na stronie Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości: https://www.parp.gov.pl/component/grants/grants/dostepnosc-szansa-na-rozwoj-oferta-dla-przedsiebiorcow

  Konfederacja Lewiatan