Analiza wskazuje na istotne konsekwencje funkcjonowania gospodarki w warunkach pandemii i tuz po niej oraz na nową niepewną rzeczywistość spowodowaną wojną na Ukrainie, a w konsekwencji ostrym kryzysem energetycznym, rekordową inflacją i gwałtownym wzrostem kosztów życia.

Z jednej strony pandemia pokazała olbrzymi potencjał pracy zdalnej i w jej wyniku możliwą poprawę warunków życia i pracy zatrudnionych, pozwalając im na lepsze zbilansowanie czasu poświęconego na pracę i ich prywatne, rodzinne sprawy. Pracownicy poświęcali też mniej czasu na dojazd do i z pracy oraz posiadali większą autonomię i elastyczność wykonywania pracy, bez negatywnego wpływu na jej wydajność. W UE pracowało zdalnie nieco ponad 30% pracowników, w Polsce podobnie. Jednakże, 23% pracowników w krajach UE twierdzi, że nigdy nie pracowali z domu, chociaż charakter ich pracy na to pozwala – w Polsce wskaźnik ten sięga dwukrotnie poziomu notowanego w UE! Nie ulega jednak wątpliwości, że nie ma uniwersalnego rozwiązania regulacji dla telepracy obowiązującego dla wszystkich gałęzi gospodarki i temu wyzwaniu UE musi sprostać, która pracuje obecnie nad nowymi regulacjami w tym zakresie.

Tym bardziej, że duży potencjał charakteryzujący telepracę, nie oznacza jednak, że istnieje już w pełni akceptowalna równowaga między życiem zawodowym a prywatnym i to w większości dziedzin gospodarki. Ponadto wyniki pokazują ogromne zróżnicowanie między krajami członkowskimi UE pod względem godzin pracy i zmęczenia nią, przy czym dotyczy to przede wszystkim kobiet, które nadal wykonują większość nieodpłatnych prac domowych w czasie wolnym od pracy zawodowej. Co ciekawe, Polska należy do grupy krajów, w których mężczyźni spędzają relatywnie sporo czasu na opiekę nad dziećmi. Wspomniane dane wskazują to potrzebę stosowania aktywnych środków rynku pracy uwzględniających problematykę płci, skierowanych w szczególności do kobiet, a także stosowania skutecznych polityk publicznych w sektorze zdrowia i opieki rodzinnej.

Co więcej, powszechne poczucie wykluczenia społecznego w okresie kryzysu pojawiło się zwłaszcza wśród młodszych respondentów (w krajach UE dotyczyło to 28%, a w krajach sąsiadujących z UE nawet 41%), wyrażających poważne obawy dotyczące swojej sytuacji finansowej i zawodowej. Odzwierciedla to trwałe skutki pandemii, malując dosyć ponury obraz w całej Europie i podkreślając potrzebę prowadzenia odpowiedniej polityki społecznej w odniesieniu do młodych ludzi. A sytuację utrudnia grożący nam kryzys gospodarczy w związku z wojną w Ukrainie.

Zdrowie i dobre samopoczucie psychiczne są głównym problemem we wszystkich krajach, a wielu respondentów zgłasza wysokie ryzyko depresji. Szczególnie niepokojące są wyniki pokazujące, że 75% osób w wieku od 18 do 44 lat jest zagrożonych depresją w krajach sąsiadujących z UE. Konkretne środki polityki społecznej mające na celu ochronę rodzin przed bezdomnością, rozbudowę placówek opieki nad dziećmi i zapewnienie dostępu do wysokiej jakości usług zdrowotnych, w tym opieki psychiatrycznej, będą miały kluczowe znaczenie dla osiągnięcia postępów w tych obszarach.

Aż 70% respondentów z krajów sąsiadujących z UE zgłosiło brak wystarczającego dostępu do programów edukacyjnych i szkoleniowych. Systemy kształcenia i szkolenia oferują ogromny potencjał dzięki podnoszeniu i przekwalifikowywaniu osób poszukujących pracy i osób o niższych kwalifikacjach, zwłaszcza za pośrednictwem publicznych służb zatrudnienia. Wśród krajów członkowskich UE Polska znalazła się, niestety, powyżej średniej unijnej w kategorii niewystarczającego dostępu do edukacji i szkolenia, a jej poziom – zdaniem ankietowanych – odbiega znacznie od średniej unijnej. W związku z tymi wynikami badania Europejski Rok Umiejętności 2023 powinien być dobrą okazją do promowania skutecznych i sprzyjających włączeniu społecznemu inwestycji w edukację i szkolenia w całej Europie.

Wyzwania związane z kryzysem energetycznym i inflacją, z co za tym idzie z kosztami utrzymania zgłoszono we wszystkich krajach unijnych, przy czym nastąpił tu wzrost w porównaniu z poprzednimi wynikami badań w latach 2020-2021. Szczególnie uderzająca jest duża liczba osób walczących o ‘związanie końca z końcem’ – 48% w UE-27 i aż 81% w krajach sąsiadujących z UE, w których narażenie na ubóstwo jest bardzo wysokie. Priorytetowe działanie w ramach Europejskiego Filara Praw Socjalnych, które pomaga tworzyć wysokiej jakości możliwości zatrudnienia i sprawiedliwe systemy ochrony socjalnej, będzie miało kluczowe znaczenie dla poprawy odporności na tego typu wyzwania w przyszłości.

W powyższym kontekście bardzo interesujące są wyniki najnowszego badania Eurofound nt. wpływu wojny w Ukrainie na gospodarkę europejską². Negatywne jej konsekwencje są oczywiste – dodatkowe (po tych występujących w wyniku pandemii) zrywanie niektórych łańcuchów dostaw, kryzys energetyczny, wysoka inflacja itp.

Okazuje się jednak, że w niektórych branżach gospodarki wskaźnik nowoutworzonych miejsc pracy w 2002 r. przewyższał (i to niekiedy bardzo znacznie) wskaźnik utraty miejsc pracy wynikający z powyższych czynników, czy też z powodu sankcji stosowanych wobec Rosji (czyżby mało skutecznych?) Dotyczy to w szczególności takich branż, jak przemysł, handel detaliczny, informatyka i (tele)komunikacja, transport, usługi administracyjne, a nawet hotelarstwo! Czyżby był to m.in. efekt znacznego napływu uchodźców z Ukrainy do tych krajów? Oznacza to jednak, że póki co efekty konfliktu zbrojnego Rosja-Ukraina nie są dla Europy aż tak jednoznacznie negatywne, jak do tej pory sądzono. Jednakże pamiętać należy o tym, że jest to analiza obejmująca stosunkowo krótki okres czasu i wymaga ona niewątpliwie dalszego pogłębienia.

A swoją drogą ciekawe jak pod tym względem wygląda sytuacja gospodarki polskiej. Wprawdzie nie mamy tu jeszcze odpowiednich danych, ale – wskutek napływu do Polski dużej liczby uchodźców z Ukrainy i ich częściowego zatrudnienia – prawdopodobieństwo wystąpienia pozytywnych skutków gospodarczych, przynajmniej w niektórych branżach, jest chyba w Polsce jeszcze wyższe!?!

1. LIVING, WORKING AND COVID-19 IN THE EUROPEAN UNION AND 10 EU NEIGHBOURING COUNTRIES: A joint Eurofound-ETF factsheet, Dublin, December 2022
2. Knock-off effects from the war in Ukraine and policy responses, Eurofound, November 2022 (wersja wstępna – jeszcze niepublikowana)